Współpraca transgraniczna Polska – Niemcy w obliczu pandemii COVID-19
Niemcy są istotnym partnerem strategicznym dla naszego kraju. W obliczu sytuacji kryzysowej związanej z pandemią koronawirusa współpraca gospodarcza między państwami uległa ograniczeniu. Wydłużający się czas trwania pandemii zintensyfikował procesy poszukiwania nowych rozwiązań. Kluczowym czynnikiem, związanym z efektywnym działaniem, okazał się istniejący kapitał społeczny.
Transformacja ustrojowa w 1989 r., a następnie przystąpienie Polski do Unii Europejskiej determinowały intensyfikację rozwoju współpracy regionów w bezpośrednim położeniu granicy polsko-niemieckiej. Nie bez znaczenia było także unijne dofinansowane międzyregionalnych projektów, będące konsekwencją pogłębiania integracji europejskiej. Stawiając za cel maksymalizację efektywności przedsięwzięć, niezbędna jest dynamiczna współpraca międzyregionalna, w tym transgraniczna. W ramach programów współpracy terytorialnej Interreg podejmowane są próby zwiększenia kooperacji regionów przygranicznych państw członkowskich (obejmujących 40% terytorium UE), mimo odmiennych systemów prawnych i administracyjnych[1]. Wskazać należy tu Program Współpracy Interreg V-A Meklemburgia-Pomorze Przednie/ Brandenburgia/Polska, zatwierdzony decyzją wykonawczą Komisji Europejskiej w 2015 r. Nacisk położony został na efektywne zarządzanie zasobami regionalnymi oraz wykorzystywanie potencjału współpracy. Kooperacja odbywa się między samorządami, organizacjami społecznymi, a także mieszkańcami w formie spotkań. Osie priorytetowe programu obejmują cztery główne obszary aktywności: zachowanie i rozwój dziedzictwa naturalnego i kulturowego, poprawę mobilności transgranicznej, edukację (wzmacnianie kompetencji interkulturowych i językowych) oraz współpracę sieciową i transgraniczną integrację. Na uwagę zasługuje Fundusz Małych Projektów realizowany w latach 2016-2022. Koncepcja oparta została na wspieraniu nowych i istniejących kontaktów transgranicznych, które warunkują wzmocnienie wzajemnego porozumienia. Działania mają na celu lepsze poznanie mieszkańców regionu i ich integrację. Spotkania skupiają osoby w różnym wieku i o rozmaitych zainteresowaniach. Dotychczas odbyły się spotkania m.in. strażaków, gospodyń wiejskich, sportowców i multilingwistów, a także festiwale i konferencje naukowe[2].
Współpraca wzmocniona jest regulacjami samorządowymi krajów związkowych bezpośrednio graniczących z Polską. Konstytucje landów określają, w sposób pośredni (art. 2 ust. 1 Konstytucji Brandenburgii) lub bezpośredni (art. 11 Konstytucji Meklenburgii – Pomorze Przednie; art. 12 Konstytucji Saksonii) współpracę transgraniczną jako jeden z kierunków i zasad działania instytucji państwowych[3].
Bezpośrednio graniczącymi z Niemcami polskimi województwami są: zachodniopomorskie, lubuskie i dolnośląskie, przy czym to pierwsze ma najbardziej rozwinięty i dynamiczny poziom współpracy z sąsiednimi landami. W 2011 r. podjęto działania w kierunku rozwoju transgranicznego regionu. Na skutek koncepcji powstała wizja obejmująca polską część Transgranicznego Regionu Metropolitalnego Szczecina. Wskazywała ona na współpracę z trzema krajami związkowymi – Berlinem, Brandenburgią i Meklemburgią-Pomorzem Przednim. W perspektywie rozwojowej zaakceptowano wzmacnianie ponadregionalnej pozycji Szczecina, a także integrację, głównie z niemieckimi ośrodkami miejskimi i tamtejszymi wspólnotami. Działania te przyczyniają się do lepszego wykorzystywania kapitału ludzkiego, zasobów przyrodniczych, a także wzmacniania powiązań społecznych i gospodarczych. Cztery lata później ukazał się raport Koncepcja rozwoju Transgranicznego Regionu Metropolitalnego Szczecina wskazujący na zakres działań i wizję dalszego rozwoju obszaru[4]. Przedsięwzięciem dodatkowo wzmacniającym współpracę było utworzenie w grudniu 2019 r. biura krajów związkowych Meklemburgii-Pomorza Przedniego i Brandenburgii do spraw Metropolitalnego Regionu Szczecina w Anklam[5].
Wartym uwagi jest projekt realizowany w latach 2017-2020 między Saksonią a województwem dolnośląskim, przy udziale administracji województwa lubuskiego, w ramach Smart Integration. W wyniku kooperacji powstało Saksońsko-Dolnośląskie Studium Pogranicza stanowiące pierwszą dwustronną koncepcję przyszłości na poziomie regionalnym w perspektywie czasowej 2020-2030[6].
Przedsięwzięciami rozwijanymi na omawianym obszarze granicznym są także: integracja i partnerstwo na poziomie miast bliźniaczych[7] (Słubice-Frankfurt nad Odrą; Gubin-Guben; Zgorzelec-Görlitz; Świnoujście-Ostseebad Heringsdorf, a także mniejsze tj. Łęknica-Bad Muskau), od 2006 r. Partnerstwo Odra, a także działania podejmowane w ramach euroregionów[8].
Współczesna perspektywa
Współpraca transgraniczna Polski z zachodnim sąsiadem jest bezsprzecznie korzystna. Niemcy jako potęga gospodarcza Europy stanowią źródło inspiracji, innowacji i są wartościowym partnerem (przy rezygnacji z konkurencyjności na rzecz uwypuklenia współpracy i komplementarności działań). Obowiązujące strategie rozwoju wskazują na znaczący potencjał dwumiast. Wzajemne wsparcie ośrodków oraz uzupełniający charakter oferowanych usług publicznych, w tym rozwój połączeń transportu miejskiego, stwarzają możliwości poprawy koordynacji działań po obu stronach granicy. Ponadto wspólne projekty i relacje z obcokrajowcami wzmacniają poczucie przynależności do ponadnarodowej wspólnoty.
W 2019 r. władze samorządowe podjęły wyzwanie odnowy mostu Siekierki – Neurüdnitz na Odrze. To wyjątkowy obiekt łączący Trasę Pojezierzy Zachodnich z systemem niemieckich i międzynarodowych tras rowerowych. Przebudowa mostu przyczyni się do rozwoju turystyki regionu i wzmocni współpracę z Niemcami. Projekt dofinansowany jest z programu Interreg. Warto wskazać na otwartą postawę marszałka województwa zachodniopomorskiego, Olgierda Tomasza Geblewicza, który podkreślając zaangażowanie w odnowę obiektu po stronie zachodnich sąsiadów, zapewnił o wsparciu i pomocy ze strony polskich samorządów przygranicznych[9]. Innym przykładem przedsięwzięcia są Międzynarodowe Spotkania Artystyczne „Kulturalny Trójkąt”, współfinansowane z funduszy europejskich. Nazwa projektu nawiązuje do Komitetu Wspierania Współpracy Francusko-Niemiecko-Polskiej, czyli Trójkąta Weimarskiego. W edycji 2014/2015 spotkania odbyły się w Gryfinie (Polska), Igny k. Paryża (Francja) oraz Müncheberg (na zamku Schloss Trebnitz; Niemcy). Warsztaty twórcze skierowane są do dzieci i młodzieży. Obejmują zajęcia muzyczne, taneczne i teatralne oraz gry językowe[10].
Omawiane regiony przygraniczne charakteryzują się podobną konkurencyjnością i zagospodarowaniem przemysłowo-energetycznym[11]. Niemieckie landy cechuje wyższy poziom rozwoju, będący skutkiem potencjału gospodarczego Niemiec. Trudnością w maksymalizacji wspólnych działań jest mniejszy obszar terytorialny obejmujący współpracę po stronie niemieckiej. Skala dysproporcji najbardziej widoczna jest przy granicy między Saksonią a województwem dolnośląskim i lubuskim. W ramach Programu Współpracy Interreg Polska-Saksonia 2014-2020 podejmowano działania w kierunku wzmacniania innowacyjności regionów, rewitalizacji ośrodków miejskich, edukacji oraz ochrony i promocji wspólnego dziedzictwa naturalnego i kulturowego. Ważnymi lokalnie projektami były m.in. Rewitalizacja historycznych miast Dolnego Śląska i Saksonii, Kultura bez granic - Renowacja Amfiteatru w Parku Miejskim w Bolesławcu oraz sceny na wolnym powietrzu “Welnau” w Zittau, RegionalManagement. Kompetencje i perspektywy zawodowe w polsko-saksońskim regionie przygranicznym czy Groß für Klein – Duzi dla małych: Transgraniczna współpraca dla wspierania edukacji przedszkolnej w zakresie kultury i języka sąsiada[12].
Mimo kolejnych programów partnerskich niedopracowane pozostają kwestie na poziomie ich spójności i komplementarności. Warunkuje to brak harmonizacji działań na całym terenie przygranicznym. Poszczególne inicjatywy i działania zazwyczaj dotyczą jednego obszaru, co nie determinuje długotrwałych zmian.
Obszary działania w obliczu pandemii
W 1991 r. państwa podpisały Traktat o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy. Wspólne działania dotyczyły obszarów tj. edukacja, mobilność młodzieży, kultura, komunikacja i transport czy ochrona przeciwpowodziowa. W 2011 r., w 20. rocznicę podpisania Traktatu na posiedzeniu Polsko-Niemieckiej Komisji Międzyrządowej ds. Współpracy Regionalnej i Przygranicznej wskazano na konieczność uwzględniania w lokalnej współpracy polsko-niemieckiej bezpieczeństwa wewnętrznego. Stopniowo rozwijano współpracę na poziomie infrastruktury kolejowej, drogowej i wodnej, a następnie wzmocniono współpracę służb bezpieczeństwa i wzajemnej pomocy w przypadku wystąpienia klęsk żywiołowych lub katastrof[13]. Dodatkowo w ramach współpracy zawarte zostały umowy i porozumienia z zakresu współpracy transgranicznej dotyczące poszczególnych obszarów funkcjonowania samorządów, m.in. dostępności transportu zbiorowego, połączeń komunikacyjnych, ochrony środowiska czy oferowanych usług publicznych. W ramach współpracy między regionami, a także własnych inicjatyw samorządowych, oferowane są mieszkańcom bezpłatne konsultacje prawne czy pomoc w zdobyciu zatrudnienia w niemieckich przedsiębiorstwach.
Organizowane są także wydarzenia kulturalne, chociaż w znacznie ograniczonym stopniu. W październiku 2020 r. w Bogatyni (województwo dolnośląskie) odbył się Międzynarodowy Festiwal Piosenkarzy Dojrzałych „Śpiewający Seniorzy”, zorganizowany w ramach polsko-niemieckiego projektu „W drodze przez kulturę trójstyku”[14].
W 2020 r. nacisk został położony na dostosowanie przedsięwzięć do okoliczności związanych z sytuacją pandemiczną. Współpraca w ramach innych obszarów została znacznie ograniczona, a działania odbywają się przy wykorzystaniu narzędzi online. Proces wnioskowania w programach Interreg odbył się za pośrednictwem Elektronicznego Systemu Monitoringu, wprowadzono rozszerzoną wersję aplikacji Bazy konkurencyjności BK2021, zachęcano do składania projektów mających na celu przezwyciężanie skutków pandemii, a także oferowano wsparcie w systemie online, (w tym organizację e-spotkań z udziałem partnerów projektów)[15]. Ograniczenie kontaktów bezpośrednich nie zawiesiło działań instytucjonalnych. Nadal dostępna jest pomoc prawna i wsparcie merytoryczne dla pracowników niemieckich przedsiębiorstw.
Problemem wielu polskich gmin (także tych z omawianego obszaru transgranicznego) jest niepełna aktualizacja witryn internetowych. Gmina miejsko-wiejska Gryfino, położona nad Odrą w województwie zachodniopomorskim, w bezpośrednim sąsiedztwie Szczecina, jest miejscem o wysokim potencjale rozwojowym. Na oficjalnej stronie internetowej gminy brakuje informacji dotyczących działań lokalnych. Po wnikliwej analizie prasy regionalnej można odnaleźć krótkie relacje z organizowanych wydarzeń. W 2016 r. regularnie odbywały się spotkania skierowane do seniorów z gminy, sąsiednich miast i powiatów, jak i Brandenburgii, landu bezpośrednio graniczącego z Gryfinem[16]. Natomiast w obliczu pandemii mieszkańcy gminy poparli polsko-niemiecką inicjatywę dwóch radnych dotyczącą przywrócenia ruchu granicznego dla polskich pracowników transgranicznych. Zaakcentowany w petycji problem dotyczył przede wszystkim blokady ruchu granicznego z niemieckim powiatem Uckermark[17].
Restrykcje i ograniczenia w przemieszczaniu się związane z przeciwdziałaniem rozprzestrzeniania się wirusa SARS-CoV-2 najbardziej utrudniły aktywność miastom bliźniaczym, na których terenie funkcjonowanie jest silnie powiązane ze sobą. W porównaniu do pierwszych miesięcy od momentu pojawienia się wirusa w Europie zauważalne jest wzmocnienie transgranicznej współpracy polskich i niemieckich służb, przede wszystkim policji, straży granicznej i ratownictwa medycznego. Wydłużające się w czasie ograniczenia wobec mieszkańców, instytucji czy przedsiębiorstw, determinują zwiększanie wysiłków dostosowawczych do sytuacji kryzysowej.
Organizacje społeczne
Organizacją istotnie zaangażowaną w promocję działań polsko-niemieckich jest Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej (FEPN), istniejąca od 1991 r. Głównym zadaniem FEPN jest wspieranie dwustronnych inicjatyw, głównie w obszarze edukacji, nauki i kultury oraz rozwoju artystycznego i sportowego. Współorganizowane i promowane są także programy stypendialne, warsztaty, debaty oraz publikacje[18]. Fundacja w 2020 r. przeprowadziła konkurs Klima(t) 2.0 – online solutions for future, mający na celu wyłonienie innowacyjnych pomysłów na projekty odpowiadające wyzwaniom w perspektywie postpandemicznej[19].
Niski poziom partycypacji obywateli w programach współpracy transgranicznej i międzyregionalnej warunkuje m.in. nadal obecne silne skojarzenie stosunków polsko-niemieckich z tematyką wojenną. Niewątpliwie, aby zmienić świadomość i perspektywę postrzegania potrzeba intensyfikacji obustronnych działań oraz skutecznych akcji informacyjno-promocyjnych.
Współpraca miast
Możliwość migracji uwarunkowana członkostwem w UE i strefie Schengen powoduje wiele trudności wśród obywateli tj. bariery językowe, kulturowe i mentalne czy brak wiedzy o sąsiadującym państwie. W Szczecinie realizowany jest projekt Punkt Kontaktowo-Doradczy dla polskich i niemieckich obywateli, w ramach którego oferowane jest wsparcie w sprawach administracyjnych, zawodowych i socjalnych związanych z pracą i życiem w systemie transgranicznym. Miasto Szczecin organizuje od 2016 roku Dni Współpracy Polsko-Niemieckiej. Są to spotkania i warsztaty z obszaru gospodarki i kultury promujące polsko-niemieckie projekty oraz wiedzę na temat regionów[20].
Współpraca Łodzi z niemieckimi samorządami istniała już w latach 70. XX wieku. Przykładem są stosunki partnerskie z Chemnitz, rozwijane od 1972 r., oficjalnie zatwierdzone umową o współpracy w 2003 r. Kooperacja opiera się na wzmacnianiu stosunków gospodarczo-ekonomicznych, działań wspierających wymianę kulturową, wzajemną promocję regionalną czy upowszechnianie sportu, przez organizację wspólnych zawodów[21]. Silnie rozwinięta jest także współpraca partnerska między Łodzią a Stuttgartem. W 2018 r. z okazji 30-lecia podpisania umowy o współpracy między miastami odbyły się uroczystości w Urzędzie Miasta Łodzi. Tematyka obchodów oscylowała wokół kooperacji w obszarze gospodarczym, akademickim i kulturalnym[22].
Stopniowo rozwijane są relacje partnerskie Łodzi. W ubiegłych latach odbyły się wizyty dwustronne z miast kraju związkowego Saksonia-Anhalt, przede wszystkim mające na celu wymianę doświadczeń i regionalnych innowacji[23]. W 2019 r. w ramach projektu Łódzkie dla Biznesu odbyły się zagraniczne wizyty studyjne, m.in. w Niemczech – w Hanower i Berlinie[24]. Relacje biznesowe przedsiębiorców z województwa łódzkiego (partnerstwo gospodarcze) rozwijane były także w ramach współpracy regionalnej z Bawarią i Badenią-Wirtembergią. Popularyzacja lokalnego dziedzictwa kulturowego wzmacniana jest przez program FINCH, obejmujący cykl warsztatów na temat form organizacji i działań instytucji w tym obszarze. Jedno ze spotkań w 2019 r. miało miejsce w Magdeburgu (Saksonia-Anhalt). Podejmowane są także przedsięwzięcia międzyregionalne współfinansowane ze środków unijnych. Dotyczą one m.in. przejścia na gospodarkę niskoemisyjną, restytucji środowiska czy lokalnej przedsiębiorczości[25].
Pandemia COVID-19 w znaczącym stopniu ograniczyła lub zawiesiła współpracę jednostek samorządu. Według badania przeprowadzonego przez Niemiecki Instytut Spraw Polskich w Darmstadt, Instytut Spraw Publicznych w Warszawie oraz Związek Miast Polskich, ponad 70% polskich oraz ponad 80% niemieckich jednostek samorządu terytorialnego, które wzięły udział w badaniu, zdecydowało się na znaczne ograniczenie współpracy. Brak działań może wynikać z chęci przeczekania kryzysu. Należy podkreślić konieczność przywrócenia międzyregionalnych współdziałań. Wydłużanie stagnacji może skutkować późniejszą niemożnością powrotu do kooperacji na tym samym poziomie, a nawet zanikiem współpracy lub koniecznością jej ponownego zapoczątkowania. Nadzieję pozostawiają deklaracje ok. 45% respondentów o podjęciu nowych form działań w tym obszarze. Niestety, zazwyczaj aktywności te oparte są wyłącznie na zainicjowaniu pojedynczych wideokonferencji, wymianie korespondencji elektronicznej na temat sytuacji pandemicznej w gminie lub udostępnieniu informacji publikowanych w social mediach miasta partnerskiego[26].
Podsumowanie
Polska granica zachodnia stanowi przestrzeń dużego potencjału rozwojowego. Jednym z miejsc transgranicznego centrum wzrostu mogłaby zostać aglomeracja szczecińska. Aby wzmocnić współpracę w dłuższej perspektywie i ograniczyć jej stagnację w czasie pandemii potrzeba większego zaangażowania na poziomie instytucjonalnym, jak i obywatelskim. Poszukiwanie nowych obszarów kooperacji może stanowić impuls do wzrostu partycypacji mieszkańców po obu stronach granicy. Zauważalne jest także niskie zaangażowanie organizacji pozarządowych we współpracę transgraniczną na terenie Polski, szczególnie w województwie lubuskim i dolnośląskim. Wzmacnianie społeczeństwa obywatelskiego jest elementem niezbędnym w budowaniu trwałych sieci społecznych i międzyregionalnych, jak i efektywnego, zrównoważonego rozwoju. Zdecydowanie wzmocnić należy działania promocyjne partnerstwa transgranicznego oraz realizowane projekty. Wyzwanie stanowią także niekorzystne trendy demograficzne, dodatkowo spotęgowane pandemią COVID-19. Od wielu lat rejestrowany jest spadek liczby mieszkańców, w tym udziału dzieci i młodzieży, także w niemieckich obszarach przygranicznych.
Niestabilność ekonomiczna wpłynęła na ograniczenie środków przeznaczanych na współpracę międzyregionalną i promocję obszarów, takich jak kultura czy sport. W 2020 r. instytucje samorządowe, jak i centralne większości państw stanęły przed koniecznością przewartościowania swoich priorytetowych działań. Brak funduszy zdecydowanie zmniejsza szansę realizacji inicjatyw międzynarodowych. Wszelkie zasoby ukierunkowane są na walkę z epidemią. Uwzględniając rozwój relacji międzyregionalnych i transgranicznych w perspektywie długoterminowej i pojawiających się kolejnych kryzysów w różnych obszarach funkcjonowania, wartościową wskazówką jest wzmacnianie społeczeństwa obywatelskiego. Władze i mieszkańcy obszarów (w tym miast bliźniaczych) silnie zaangażowani we wzajemne powiązania, nie rezygnują ze współpracy, nawet w warunkach kryzysowych. Wzajemne zaufanie, w tym wypracowany kapitał społeczny warunkują motywację i chęć wsparcia, bez względu na obywatelstwo czy miejsce zamieszkania. Utworzone więzi lokalne procentują podczas urzeczywistniania działań w każdych warunkach.
[1] D. Witoldson, Współpraca transgraniczna – przybliżanie mieszkańcom Unii Europejskiej, „Bliżej Brukseli” nr 26, s. 4-9.
[2] https://interreg5a.info/pl/, 04.01.2021.
[3] R. Kusiak-Winter, Współpraca transgraniczna gmin Polski i Niemiec. Studium administracyjnoprawne, seria: e-Monografie, Wrocław 2011, s. 60-61, http://www.bibliotekacyfrowa.pl/Content/38251/Wspolpraca_transgraniczna.pdf, 02.01.2021.
[4] Koncepcja rozwoju Transgranicznego Regionu Metropolitalnego Szczecina, 2015, http://rbgp.pl/wp-content/uploads/2019/03/PUB_2015_TRMSZ_Koncepcja_rozwoju.pdf, 02.01.2021.
[5] https://www.regierung-mv.de/Landesregierung/stk/Vorpommern/Metropolregion-Stettin/, 02.01.2021.
[6] https://www.kooperation-ohne-grenzen.de/pl/instrumenty-wspolpracy/studium-pogranicza_sn-pl/, 02.01.2021.
[7] Dwumiasta, miasta bliźniacze – miasta, które historycznie tworzyły urbanistyczną całość, jednak po 1945 r. rozwinęły się oddzielnie po obu stronach granicy polsko-niemieckiej, https://www.kooperation-ohne-grenzen.de/pl/instrumenty-wspolpracy/dwumiasta/, 02.01.2021.
[8] https://www.kooperation-ohne-grenzen.de/pl/instrumenty-wspolpracy/partnerstwo-odra/,02.01.2021.
[9] O. Masternak, Rusza remont mostu kolejowego w Siekierkach. Niepowtarzalna trasa rowerowa dostała zielone światło, 14 grudnia 2019, https://gs24.pl/rusza-remont-mostu-kolejowego-w-siekierkach-niepowtarzalna-trasa-rowerowa-dostala-zielone-swiatlo/ar/c1-14647535, 12.01.2021.
[10] Kulturalny trójkąt, https://gryfino.pl/WrotaGryfina/chapter_57626.asp oraz https://egryfino.pl/artykul/kulturalny-trojkat-w-gryfinie-rozpoczety, 12.01.2021.
[11] Ekspertyza pt. Wyzwania i cele dla programów współpracy transgranicznej z udziałem Polski po 2013 r., https://www.ewaluacja.gov.pl/media/23714/rrit_188.pdf, 02.01.2021.
[12] Więcej: https://pl.plsn.eu/realizowane-projekty oraz http://www.umwd.dolnyslask.pl/ewt/projekty-na-dolnym-slasku/program-wspolpracy-interreg-polska-saksonia-2014-2020/, 13.01.2021.
[13] K.P. Marczuk, Współpraca transgraniczna Polski i RFN w obszarze bezpieczeństwa wewnętrznego, „Krakowskie Studia Międzynarodowe” nr 2(XIII)/2016.
[14] Międzynarodowy Festiwal Piosenkarzy Dojrzałych „Śpiewający Seniorzy”, 13 października 2020, https://bogatynia.pl/content/view/full/80506, 12.01.2021.
[15] https://interreg5a.info/pl/, 02.01.2021.
[16] A. Folkman, Kulturalni seniorzy w Gryfinie, 22 marca 2016, https://gs24.pl/kulturalni-seniorzy-w-gryfinie/ar/9747468, 12.01.2021.
[17] O. Masternak, Pół tysiąca osób apeluje o przywrócenie ruchu granicznego dla pracowników, 14 kwietnia 2020, https://gs24.pl/pol-tysiaca-osob-apeluje-o-przywrocenie-ruchu-granicznego-dla-pracownikow/ar/c1-14915956, 12.01.2021.
[18] Oficjalna witryna Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej, https://fwpn.org.pl, 02.01.2021.
[19] https://fwpn.org.pl/aktualnosci/wspolpraca-polsko-niemiecka-2-0-nowe-pomysly-w-czasach-kryzysu–Jk1axN, 02.01.2021.
[20] https://dwpn.szczecin.eu, 02.01.2021.
[21] https://uml.lodz.pl/dla-mieszkancow/o-miescie/wspolpraca-z-zagranica/chemnitz/, 02.01.2021.
[22] https://uml.lodz.pl/dla-mieszkancow/o-miescie/wspolpraca-z-zagranica/stuttgart/, 02.01.2021.
[23] Uchwała nr 765/19 Zarządu Województwa Łódzkiego z dnia 31 maja 2019 r. w sprawie przedstawienia raportu o stanie województwa.
[24] https://www.biol.uni.lodz.pl/sites/default/files/informacja_o_skyhub.pdf, 02.01.2021.
[25] Uchwała nr 498/20 Zarządu Województwa Łódzkiego z dnia 29 maja 2020 r. w sprawie przedstawienia raportu o stanie województwa.
[26] A. Łada, N. Drost, E. Oppenrieder, Międzynarodowe partnerstwa samorządowe miast podczas epidemii koronawirusa, https://www.isp.org.pl/pl/aktualnosci/miedzynarodowe-partnerstwa-samorzadowe-miast-podczas-epidemii-koronawirusa, 02.01.2021
Autorka: Adriana Baranowska
Politolożka, studentka Uniwersytetu Warszawskiego. Jej zainteresowania naukowe koncentrują się wokół funkcjonowania jednostek samorządu terytorialnego oraz aktywności obywatelskiej. Wiedzę teoretyczną uzupełnia doświadczeniem zdobytym podczas licznych praktyk w administracji publicznej. Uczestniczka wielu szkoleń i przedsięwzięć prospołecznych. Aktywnie zaangażowana w organizacjach studenckich oraz inicjatywach lokalnych. Prywatnie miłośniczka języka japońskiego.
Zadanie publiczne współfinansowane przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w konkursie „Regionalny Ośrodek Debaty Międzynarodowej 2019-2021”.
Publikacja wyraża jedynie poglądy autora/ów i nie może być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP.
