Grupa Wyszehradzka w obiektywie – 30 lat razem

Jak to się zaczęło, czyli geneza Grupy Wyszehradzkiej #V4

Wraz z zakończeniem zimnej wojny narody Europy Środkowej stanęły na rozdrożu. Z jednej strony miały już nowe wybrane demokratyczne rządy, lecz z drugiej odbiegały zasadniczo od starych demokracji Europy Zachodniej. Rządy komunistów w Czechosłowacji, Polsce czy na Węgrzech odcisnęły piętno, z którym musiano się zmierzyć. Grupa Wyszehradzka (V4) była odpowiedzią na zapotrzebowanie społeczne i polityczne ostatniej dekady XX wieku w tej części kontynentu europejskiego.

Projekt regionalnej współpracy został zaprezentowany już w 1990 roku przez prezydenta Czechosłowacji Vaclava Havla. Rozmowy, jakie wówczas prowadzono, ciągnęły się aż do szczytu w Wyszehradzie (12-15 lutego 1991 roku). Efektem prac było podpisanie Deklaracji o współpracy Czeskiej i Słowackiej Republiki Federacyjnej, Rzeczpospolitej Polskiej i Republiki Węgierskiej. Głównym celem porozumienia było ułatwienie wspólnej drogi w połączeniu się ze strukturami Unii Europejskiej. Jednym z efektów współpracy było powołanie 1 marca 1993 roku Środkowoeuropejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (CEFTA).

Wspólne działania na szczeblu międzynarodowym podjęto już w 1992 roku, kiedy to rządy państw złożyły akces do Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG). Lata 1993-1998 to okres spowolnienia i stagnacji Grupy Wyszechradzkiej. Złożyły się na to m.in. indywidualne rozpatrywanie akcesów do EWG oraz rozpad Czechosłowacji. Impuls do powtórnego zacieśnienia więzi przyszedł z Unii Europejskiej, która oficjalnie 13 grudnia 1997 roku zaprosiła 6 nowych państw do rozpoczęcia negocjacji akcesyjnych. Wśród nich były Polska, Węgry i Czechy. Wobec politycznych napięć, jakie miały miejsce na Słowacji, kraj ten rozpoczął negocjacje w 2000 roku.

Lata 1998-1999 to okres wzmożonej pracy polityków V4. Prowadzili negocjację z Brukselą (UE) i NATO. W 2000 roku powołano do życia jedyny organ Grupy - Międzynarodowy Fundusz Wyszehradzki. W kolejnych latach coraz silniej uwidaczniały się efekty współpracy na polu międzynarodowym. Członkowie UE, jak choćby Republika Federalna Niemiec, Austria czy kraje Beneluksu (Belga, Holandia, Luksemburg) doceniały działalność partnerów z Europy Środkowo-Wschodniej. Przypieczętowanie sukcesu grupy nastąpiło 1 maja 2004 roku, kiedy to państwa V4 zostały członkami Unii Europejskiej. W zorganizowanym 11 dni później spotkaniu przedstawicieli państw Grupy Wyszehradzkiej w miejscowości Kronomież (Czechy) sporządzona została deklaracja potwierdzająca spełnienie kluczowego celu, jaki postawiono w 1991 roku - akcesja do Unii Europejskiej.

Fot. Paweł Kula z sejm.gov.pl.

Młodzi o przyszłości regionu i świata, czyli Letnia Szkoła Wyszehradzka

W chwili powołania do życia Grupy Wyszehradzkiej jednym z jej celów oprócz wspólnych interesów politycznych było umocnienie więzi społeczeństw Europy Środkowej. Do tego celu powołany został 9 czerwca 2000 roku Międzynarodowy Fundusz Wyszehradzki. Jego zadaniem jest wyznaczanie środków potrzebnych do zrealizowania projektów społeczno-naukowo-kulturowych w ramach V4 i jej wschodnich sąsiadów. Jednym z nich jest organizowana corocznie Letnia Szkoła Wyszehradzka.

Wydarzenie to jest organizowane w Krakowie przy współpracy Międzynarodowego Funduszu Wyszehradzkiego, województwa małopolskiego oraz prywatnych sponsorów. Letnia Szkoła Wyszehradzka jest dwutygodniowym cyklem szkoleń przeznaczonym dla młodzieży akademickiej, dziennikarzy, doktorantów i nauczycieli z krajów V4, ale także m.in. z Armenii, Azerbejdżanu, Białorusi, Francji, Litwy, Kosowa, Niemiec, Rosji. Letnia Szkoła Wyszehradzka to liczne warsztaty, debaty i wykłady poświęcone tematyce współpracy międzynarodowej. Spotkania stanowią platformę budowania dialogu, przyjaźni oraz przezwyciężania stereotypów.

Dotychczas odbyło się 17 spotkań organizowanych w krakowskim ośrodku „Villa Decius”, w których udział wzięło ponad 500 uczestników i wielu gości z polskiej i zagranicznej sceny politycznej m.in. Danuta Hübner, Leszek Balcerowicz, Jan Kavan. Z powodu pandemii COVID-19 tegoroczna edycja Letniej Szkoły Wyszehradzkiej odbędzie się w formie spotkań online.

Fot. villa.org.pl.

Międzynarodowy Fundusz Wyszehradzki, czyli finansowe zaplacze V4

Kraje Europy Środkowej po okresie politycznej i kulturalnej dominacji Związku Radzieckiego w latach 1945-1989 musiały się zmierzyć z problemem częściowego kryzysu tożsamości kulturalnej. Przywrócenie jej stało się jednym z celów Grupy Wyszehradzkiej, która 9 czerwca 2000 roku doprowadziła do powołania Międzynarodowego Funduszu Wyszehradzkiego. Zadaniem Funduszu jest promowanie i zachęcanie do bliższej współpracy między państwami i społeczeństwami Grupy Wyszehradzkiej poprzez dofinansowywanie wspólnych wyszehradzkich projektów kulturalnych, naukowych i edukacyjnych, wymianę młodzieży, współpracę transgraniczną oraz w dziedzinie promocji turystyki.

O granty finansowane mogą ubiegać się organizacje pozarządowe, władze lokalne i gminne, ale także szkoły wyższe, instytucje publiczne i osoby fizyczne.

Międzynarodowy Fundusz Wyszehradzki przyznaje trzy typy dofinansowań: Grant Wyszehradzki związany bezpośrednio z państwem członkowskim, Grant Wyszehradzki+ dotyczący inicjatyw wykraczających poza obszar krajów V4 oraz Grant Strategiczny zrzeszający wszystkich kraje V4. Dofinansowania dotyczą współpracy na polu kultury, edukacji, innowacji, mediów czy środowiska.

Podczas prezydencji Czech w Grupie Wyszehradzkiej (lipiec 2019 – czerwiec 2020) przyznano aż 77 grantów na programy stypendialne organizowane przez uczelnie krajów V4.

Fot. visegradfund.org.

V4 w NATO

Wraz z zakończeniem II Wojny Światowej Europę podzieliła żelazna kurtyna. Upadek sojuszu Moskwy i zachodu spowodował powstanie dwóch przeciwstawnych bloków ideologiczno-ekonomicznych. Wobec agresywnej polityki ZSRR i jej chęci dominacji na kontynencie, kraje Europy Zachodniej zmuszone były zawrzeć sojusz obronny skierowany przeciwko zagrożeniu ze wschodu – NATO. Sojusz Północnoatlantycki zrzeszający kraje Europy Zachodniej, Stany Zjednoczone i Kanadę stanowił przeszkodę dla bloku wschodniego. ZSRR i jego satelici nie pozostali bierni. 14 maja 1955 roku do życia powołano Układ Warszawski, w skład którego weszły m.in. Polska, Węgry i Czechosłowacja. Taki status quo utrzymywał się aż do końca lat 80.tych XX wieku. Wiatr zmian zapoczątkował rok 1989. Układ Warszawski, a tym samym blok wschodni zaczął się rozpadać. W 1991 roku Układ Warszawski rozwiązano. Polska, Czechosłowacja i Węgry znalazły się w próżni.

Prężnie rozwijające się tendencje prozachodnie doprowadziły do powstania 15 lutego 1991 roku zrzeszenia zwanego Trójkątem Wyszehradzkim. Z czasem wobec rozpadu Czechosłowacji przemianowano go na Grupę Wyszehradzką, określaną również jako V4.

Państwa te postanowiły działać razem, zarówno jeśli chodzi o akcesję w UE, jak i NATO. Wejście w skład Sojuszu Północnoatlantyckiego wymagało od nich licznych zmian. Musiały zostać opracowane nowe zasady dowodzenia i współdziałania sił zbrojnych odpowiadających standardom, jakie już wdrożono w strukturach Paktu. Oprócz planowania wspólnych manewrów i ćwiczeń wyzwaniem była wysokość składek finansowych wnoszonych na rzecz sojuszu. Ostatecznie 3 spośród 4 krajów Grupy Wyszehradzkiej (Czechy, Polska, i Węgry) 12 marca 1999 roku przystąpiły do Paktu Północnoatlantyckiego. Słowacja dołączyła do sojuszu 29 marca 2004 roku. Polska i inne kraje V4 biorą czynny udział w zadaniach i projektach NATO. Dodatkowo od 2004 kraje V4 uczestniczą w dyżurach bojowych w ramach Europejskich Sił Szybkiego Reagowania, które docelowo mają działać wspólnie z siłami Paktu podczas ewentualnych kryzysów. Pierwszy dyżur Wyszehradzkiej Grupy Bojowej podjęto wraz z Ukrainą w 2016 roku, a kolejny rozpocznie się w połowie 2023 roku.

Fot.: por. Robert Suchy/CO MON.