Sieć Regionalnych Ośrodków Debaty Międzynarodowej

A. Stępień - Kuczyńska: Gorbaczow. Pieriestrojka i rozpad imperium

Siedem lat rządów (1985–1991) Michaiła Gorbaczowa to czas niezwykły. Próby reformowania systemu komunistycznego zamykają historię państwa, w którym bezwzględna władza dominowała przez dziesięciolecia nad społeczeństwami znacznej części świata, a jednostki pozbawiała wolności i podstawowych praw. Pieriestrojka była impulsem do otwarcia na zmiany w ZSRR i krajach satelickich.

Historia życia Michaiła Gorbaczowa jest historią pokolenia, które nie miało dzieciństwa, wchodziło w dorosłość gwałtownie, przyjmując odpowiedzialność za tych, których bezpowrotnie pochłonęła wojna.

— Jakim politykiem był Gorbaczow?

— W jaki sposób stał się przywódcą największego terytorialnie państwa naszego globu?

— Dlaczego musiał odejść i jaką spuściznę po sobie pozostawił?

Na te wszystkie pytania odpowiada autorka publikacji, kreśląc porywającą opowieść o jednej z najciekawszych postaci najnowszej historii (z materiałów Wydawnictwa Uniwersytetu Łódzkiego).

Zachęcamy do lektury. Wydawnictwu Uniwersytetu Łódzkiego, wydawcy książki „Gorbaczow. Pieriestrojka i rozpad imperium”, dziękujemy za udostępnienie fragmentu do publikacji.

„Gorbaczow. Pieriestrojka i rozpad imperium”

(fragment)

Zainteresowanie Gorbaczowem po jego wyborze na nowego przywódcę ZSRR było ogromne. Zachodnie pisma donosiły, że „reprezentował on nową generację radzieckiego kierownictwa, nowe postawy i nowy styl”. Postrzegano go jako przywódcę z „intelektem”, „umiejętnościami politycznymi”, „silną osobowością”. Udzielił pierwszego wywiadu jednemu ze znanych dziennikarzy zachodnich, który komentował: „wyglądał dobrze, był opalony, odprężony po wakacjach na Krymie, w jasnym, dobrze skrojonym garniturze i śnieżnobiałej koszuli”. Przyjął gości w dużym pokoju, obitym kremowym jedwabiem, na ścianach którego wisiały portrety Marksa i Lenina. Uśmiechał się często.

„W czasie spotkań korzystał z trzech niezwykłych narzędzi: oczu, rąk i głosu”. Mieczysław Rakowski w pracy poświęconej pieriestrojce pisał o Gorbaczowie: „jest urodzonym politykiem, który potrafi wokół siebie wytworzyć atmosferę bezpośredniości […] nie jest typem polityka kameralnego”.

Ewenementem dla radzieckiej polityki było eksponowanie żony generalnego sekretarza. Raisa Gorbaczowa towarzyszyła mężowi w trakcie licznych podróży zagranicznych, ale i podróży po kraju. Obraz rodziny Gorbaczowów, w tym córki Iriny, a później i wnuczki Oksany, miał ocieplać wizerunek nowego przywódcy. W ZSRR przyjmowano to z dystansem. Raisie zarzucano, że zanadto wtrąca się do polityki, że ma zbyt duży wpływ na męża. Zupełnie inaczej było na Zachodzie, gdzie podkreślano jej szykowność, nadążanie za modą, niekiedy określano „jako zagadkę odzianą w sobole”, z jednej strony nawiązując do ekskluzywności ubioru, z drugiej do niejasnych kart z jej dzieciństwa. W 1987 r. Raisa Gorbaczowa została uznana przez brytyjski magazyn „Women’s Own” kobietą roku, a w 1991 r. Międzynarodowa Fundacja „Razem dla Pokoju” przyznała jej tytuł „Damy roku”.

W ciągu kilku miesięcy Gorbaczowowi udało się wprowadzić nowych ludzi do Biura Politycznego, co dawało mu większość niezbędną do realizacji planów politycznych. W największym stopniu oczekiwano zmian w szeregach średniego i niższego aparatu, także wojsko i KGB wiązały z nim niemałe nadzieje. Gorbaczow po latach wspominał:

My czuliśmy, że następuje czas zmian (intuicyjnie dawno to czuliśmy) [.] Będąc u władzy, byłem owładnięty iluzją o możliwości reformowania systemu […] uważałem, że można dać istniejącemu socjalizmowi drugi oddech [.] Moje rozmyślania, a także dyskusje z Andropowem doprowadziły do idei, że więcej demokracji będzie oznaczać więcej socjalizmu.

Nie wszyscy podzielali te opinie, niechętna mu pozostawała konserwatywna kremlowska elita, dla której był człowiekiem z zewnątrz, z prowincji. Z kolei R. Pipes uważa, że przyczyną, dla której „postanowiono, że nie można już dłużej zwlekać i wybrano Gorbaczowa”, była sytuacja w bloku państw socjalistycznych.

Wśród społeczeństwa świadomość trudnej sytuacji kraju była niska. Ludzie zauważali wprawdzie braki w zaopatrzeniu, jednak przywykli do niskiego poziomu życia, ponadto propaganda zachłystywała się w dalszym ciągu liczbą produkowanych maszyn, traktorów czy wielkimi budowami komunizmu, co miało unaoczniać obywatelom potęgę ich kraju. W rzeczywistości pozostająca w izolacji gospodarka radziecka, konkurująca jedynie w ramach państw RWPG, tuż przed ogłoszeniem pieriestrojki pozostawała nie w stanie zastoju, a permanentnego kryzysu. Dodatkowym, i jak się okazało znaczącym czynnikiem wpływającym na jej stan, był surowcowy charakter gospodarki i wysoki poziom militaryzacji. Zimna wojna i wynikające z niej skutki doprowadziły do wyścigu zbrojeń, w którym ZSRR w coraz większym stopniu zmuszony był uczestniczyć kosztem rozwoju państwa, jego gospodarki i przede wszystkim poziomu życia obywateli.

Oczekiwania społeczeństwa i części elit wobec zmian w ówczesnym ZSRR narastały. Zwłaszcza wśród inteligencji obserwującej wydarzenia w innych państwach regionu, głównie w Polsce, pojawiło się przekonanie, iż także w ZSRR mogą następować zmiany. Żywiono nadzieje, że nowy, inny od dotychczasowych, przywódca kraju spełni ich pragnienia. A. Graczow pisał:

Inteligenci nieprzyzwyczajeni do przywódców o choćby elementarnym poziomie wykształcenia, przywykli do prowadzenia dyskusji w kuchniach i wyrażania protestu w anegdotach, zachwycili się „pierwszym od czasów Lenina” wodzem partyjnym z dyplomem uniwersyteckim, zdolnym bez kartki i błędów gramatycznych wypowiadać rozsądne myśli - ale jednocześnie obawiali się go [.] pozostawało tylko zgadywać, czy będzie carem dobrym czy „Groźnym”.

Należy zgodzić się z R. Pipesem, że narastający ferment społeczny i polityczny w państwach satelickich był istotną przyczyną wyboru Gorbaczowa. W ówczesnej rzeczywistości radzieckiej idee opozycji politycznej, polskiej „Solidarności”, wyraźnie krytykowano, określając je jako zamach na stabilność wspólnoty socjalistycznej. Dominowały, zwłaszcza wśród radzieckiej nomenklatury, postawy dystansu, podejrzeń o przenoszenie niepożądanych wzorców. Z biegiem czasu, zwłaszcza w kręgach inteligencji, nowe idee nie pozostawały bez echa. W większym stopniu dotyczyło to postulatów pluralizmu, wolności słowa, jawności życia społecznego, demokratyzacji systemu, niż zmian gospodarczych.

Gorbaczow, obejmując najważniejszy urząd w państwie, doskonale znał mechanizmy polityki wewnętrznej, stykał się z nimi od początku 30-letniej już kariery, jednak biorąc odpowiedzialność za kraj, starał się go reprezentować w inny sposób. Do tego wykorzystywał posiadaną wiedzę, umiejętności i niewątpliwy talent w kontaktach z ludźmi.

E. Ewart wspomina, jak entuzjastycznie przyjmowany był przez Amerykanów w trakcie wizyty w Waszyngtonie: „wzdłuż trasy przejazdu ustawiły się tłumy ludzi wiwatujących z niekłamaną sympatią i poparciem”. Odpowiadając na to Gorbaczow, „zatrzymał kawalkadę samochodów i wyszedł do ludzi”. „Pierwszy raz zdarzyło się, aby przywódca radzieckiego państwa zrobił coś takiego na amerykańskiej ulicy. Tłum wpadł w stan totalnej ekstazy. Gorbaczow natychmiast stał się celebrytą”. Także w swoim kraju starał się wprowadzać nowy sposób kontaktu z ludźmi. Nie było to łatwe, przez dziesięciolecia dystans w kontaktach między władzą a obywatelami był bowiem ogromny. Jednak będąc nowym gensekiem, miał możliwości wpływania na te relacje. Jak pisał Roj Miedwiediew:

W Związku Radzieckim człowiek, który znalazł się na szczycie wielkiej piramidy władzy, uzyskuje możliwość oddziaływania na całokształt życia społecznego we wszystkich jego aspektach. Stopniowo kształtuje nie tylko własny styl kierowania partią i państwem, lecz również swoje otoczenie. Jego działalność wpływa nie tylko na polityczną atmosferę kraju, lecz nawet na byt i codzienne zwyczaje obywateli.

Obraz nowego przywódcy, zupełnie innego niż dotychczasowi, stanowił w działalności Gorbaczowa – zwłaszcza na początku pieriestrojki – niezwykły atut. Ludziom podobało się, że przyjeżdżał do nich, przemawiał bez kartki, zachęcał, obiecywał. Z czasem jednak, gdy nie spełniały się jego obietnice, efekty reform okazały się inne niż oczekiwania społeczne, jego przemówienia przyjmowano z coraz większą rezerwą, a później z otwartą krytyką. Gorbaczow nie chciał i pewnie nie umiał się zmienić, by tak jak dotychczas być „ulubieńcem milionów” w swoim kraju i politycznym celebrytą w świecie zachodnim. Tym, co zdecydowało o krytycznych ocenach Gorbaczowa były nie jego niewątpliwe atuty, o których szybko zapomniano, ale efekty zmian, które postanowił wprowadzić w swoim państwie – efekty pieriestrojki. […]

Alicja Stępień-Kuczyńska: Gorbaczow. Pieriestrojka i rozpad imperium, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 2020.

Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP Instytut Spraw Obywatelskich

Zadanie dofinansowane ze środków Ministerstwa Spraw Zagranicznych